1976 жылдың күзінде бала күннен арманымызға айналған білім мен ғылымның қасиетті қарашаңырағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) табалдырығын аттадық. Мектеп бітірген соң 4-5 жылдай жүріп қалып, атыңнан айналайын «Подкурстың» арқасында арманға қол жеткізген сол жылы бізден асқан бақытты жан жоқ болатын. Тіл мен әдебиетті ардақтаған алтын ұя – Филология факультетінің Масанчи мен Киров көшесінің қиылысындағы ғимаратында білім алуды бастап кеттік.
Екінші семестр басталған тұста ҚазМУ-де, факультетте жұртты, әсіресе, студент жастарды шу еткізген үлкен бір жаңалық болды. Ол сол уақыттағы жас мұғалім, бүгінде ҚР ҰҒА құрметті академигі, Халықаралық араб тілі академиясының (Қаир) толық мүшесі, Білім және ғылым министрлігі Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, әрі қарай тізе берсеңіз, бір кітапқа жүк болар атақ-даңқы бар Әбсаттар Дербісәлиевтің филология факультетіне қызметке келуі еді.
Бір күні түс әлетінде бірінші курс ду ете қалдық. Кім жеткізгені дәл қазір есімде жоқ, бізге бір жас білімпаз оқытушы келіпті. Мәскеу оқуын тауысқан, араб елдерін көрген, жап-жас ғылым кандидаты. Егер ағылшын немесе Еуропа елдерінің тілдерінің бірі бойынша маман болса, оншалықты көңіл аудара қоймайтынымыз шындық. Өйткені олар ол кезде аса таңсық емес-ті. Араб елінен сол елдің тілі мен әдебиетінен маманданып келу – сол тұстағы Шығыс пен Мұсылман дүниесі мәселесінде Орталық Азия халықтары үшін Қытай қорғанын соғып тастаған идеологияның дүрілдеп тұрған кезінде шынында да үлкен сенсация!
Ол жылдары атақты ғалым Бейсенбай Кенжебаев пен факультет деканы Мырзатай Жолдасбековтің ізденістері арқылы жоғары мектеп оқу бағдарламасына енгізілген «Ежелгі дәуір әдебиеті» пәні бірінші курстың екінші семестрінде оқытылатын. Сабақ кестесінде пәнді деканымыз Мырзатай Жолдасбеков жүргізеді деп жазылып та қойған болатын. Бірақ кенеттен бұл пәнді Әбсаттар Дербісалиев оқитын болып шешіліпті.
Деканның сабағы болған соң бәріміз түгел келген болатынбыз. Сабақ басталар сәтте дәрісханаға Әбсаттар Бағысбайұлы кіріп келді. Төрге озып, өзін таныстырып, «Ежелгі дәуір әдебиетін» Мырзекеңнің орнына енді өзі жүргізетінін айтты.
Әбсаттар Бағысбайұлы әр дәрісін байыппен оқып, әрбір ой иірімі мен түйін-тұжырымдарына терең біліктілікпен жеткізетін-ді. Қызыл сөзді сапыра бермей, ежелгі жәдігерлердің мәні мен маңызын айқындап, көркемдік айшықтарын шығыстық таным жүйе-жүлгесінде сараптайтын. Біз осы пәннен түркінің тасқа таңбаланған «Күлтегіннен» бастап, «Оғызнаме», «Қорқыт», берідегі Махмұд Қашқари «Сөздігін», «Кодекс-куманикус», Алтын Орда дәуірі жәдігерлері, Әл-Фараби, Қожахмет Яасауи, Жүсіп Баласағұн, Бабыр, Хайдар Дулати мұраларын тереңдей танып, ғасырлар «ақтаңдағына» айналған төл жәдігерлердің рухани болмысын танып-біліп, таңдана жүріп, табына білгеніміз рас. Тарих тоңын жібітіп, руханияттық асыл мұралардың «тасқа басқан маржандай» ой жауһарының саф тазалығына қызықтыра да, табындыра да білген Әбекең еді.
Әбсаттар ағаның ҚазМУ-ге келуіне орай, жұрт құлағын елең еткізген тағы бір әңгіме шықты. Ол филология факультеті жанынан араб бөлімі ашылады екен деген сөз еді. Алдында да тиіп-қашып естіп жүргенбіз, бірақ Дербісалиев келген соң бұл әңгіме үдей түсті. Әрине, қазір кейбіреулер жазып жүргендей араб бөлімінің ашылуы жалғыз Әбсаттар Дербісалиевке қатысты емес. Бұл – Мырзатай Жолдасбеков декан кезінде жоғары деңгейде сөз болып, Әбекең келгеннен кейін кешенді түрде қозғалып, Рақыш Сәтұлы Әміровтің факультет деканы кезінде көптің қолдау, қалауымен жүзеге асырылған иманды істің бірі. Бірақ осы араб бөлімінің ашылуының бар ауыртпалығы Әбсаттар Бағызбайұлына жүктелгенін ешкім жоққа шығара алмайды.
Әбсаттар Бағысбайұлы ұстаздық болмысындағы бір құдірет – адамды өзіне баурап алатын кішіпейілділік қасиеті еді. Ұстаздық пен шәкірттік арақашықтықты белгілі деңгейде ұстағанмен, әр шәкіртіне іш тартып тұратын-ды.
1978 жылдың көктемінде алғаш рет студенттердің республикалық «Ғылыми-техникалық прогресс» атты олимпиадасы өтетін болды. Әбсаттар Дербісалиев ғылыми жетекшілігімен факультетте қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен студенттер командасы құрылып, дайындықты бастап кеттік.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында өткен Алматы қаласындағы және облыстардағы институттардан келген олимпиада сайысында ҚазМУ командасы бірінші орынды иеленіп, жеке біріншілікте бірінші орынды мен жеңіп алдым. Құрамында бүгінгі Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі, бұрынғы Білім және ғылым министрі, Ресей, Түркиядағы Қазақстан елшісі Жансейіт Түймебаев бар біздің команда шынында да күшті болған-ды.
Әрине, біздің бұл жеңісімізде ұстаздың еңбегі зор. Дайындық барысында ол кісі бізге берілер тапсырмалар мен берілер сұрақтардың жалпы жүйе-жиынын мөлшерлеп беріп, қалай жауап берудің әдіс-тәсілдерін жете түсіндіріп, әрбір дайындықта бізге үйретуден әсте жалықпай, күнде десек те болады әртүрлі сипаттағы жаттығулар өткізіп отырды.
Оның ұстаздық болмысында көзге ұрар артық нәрсе болмайтын. Бәрі орнын тауып, орайласып тұратын. Дәрісханаға кіріп-шыққаннан бастап жүріс-тұрысы, қозғалысы, аудиториямен қарым-қатынасында артық-кем шығар тұс байқалмайтын. Ризашылығын өзіне тән жылы жымиыспен білдіріп, ренішін қабағынан танытып, артық ауыз сөзге бой алдырмайтын. Әрбір ісінен сыпайылық пен жоғары мәдениеттілік белгі беріп тұрар еді.
Әбсаттар Бағысбайұлы сол қалпынан бүгін де еш айнымаған. Бүгінде қазақ жұрты ғана емес, әлем таныған қайраткер тұлға болса да, сол баяғы бойға біткен қарапайымдық, сыпайылық, ізеттілік қасиеттерден бір айнымаған.
Әбағаң кейіннен университет басшылығы қызметінде жүрсе де ұстаздықтан қол үзген жоқ. Әбсаттар Бағысбайұлы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде проректор болған тұс тәуелсіздік кезеңі еді. Бұрынғы С.М.Киров атындағы университетке әл-Фараби атының берілуінде, Мемлекеттік университеттен ұлттық университетке айналуында ұстаз-ғұламаның елеулі еңбегі бар.
Егемендік алып, еңсемізді көтерген тұста университеттің оқу жүйесіне де өзгерістер енгізе бастадық. Соның бірі – біздің факультетте әлем әдебиетін қазақ тілінде оқыту туралы мәселенің көтерілуі. Кеңестік кезеңде бұл пән бізде ғана орыс тілінде оқылатын. Өзге ұлт республикаларында өз ана тілінде болатын. Соны алға тартып, қасарысқан орыс ғалымдары мен орыс тілділерді жеңіп, ана тілінде оқыту мәселесін шешу проректор Әбсаттар Бағысбайұлының білімі мен білігінің, азаматтығы мен бедел абыройының арқасында жүзеге асты.
Енді Әбсаттар Дербісәлиевтің ғұлама ғалымдығы жайлы бір үзік сыр. Бүгінде Әбсаттар Бағысбайұлының ғалымдық даңқы әлемге әйгілі екендігі бәрімізге белгілі. Оның көрнекті шығыстанушы ретіндегі еңбектері дүниенің төрт тарабына түгел тарады десек, артық айтқандық емес. «Араб әдебиеті: классикалық дәуір» (1982), «Шыңырау бұлақтар» (1982), «Араб тілді Марокко әдебиеті» (1983 ж. орыс тілінде), «Қазақ даласының жұлдыздары» (1995), «Мырза-Хайдар Дулати» (1999), «Ислам және заман» (2003), «Ислам жауһарлары мен жәдігерлері» (2009), т.б. еңбектері мұның айқын дәлелі.
Ең алдымен ғалым ретіндегі Әбсаттар Дербісәлив еңбектері несімен құнды десек, оның жауабы ғалым ізденісінің бұрын-соңды қазақ әдебиеттану ғылымында болмаған құбылыс екендігінде жатыр. Қазақ ғалымдарының Шығыс, ислам дүниесіне қатысты зерттеулерінде «Мың бір түн», «Тотының тоқсан тарауы», «Құран» сюжеттерінің қазақ қисса-дастандарында көрініс табуы сөз болып жататын. Әбсаттар Бағысбайұлы зерттеуінде алғаш рет классикалық араб әдебиеті ғылыми талдауға түсті. Бұл жалпы қазақ әдебиеттану ғылымындағы шетел әдебиеті жайлы алғашқы зерттеу болатын.
«Араб әдебиеті» (1982) оқу құралы, «Араб тілді Марокко әдебиеті» (1983) монографиясы (орыс тілінде) – біздің әдебиеттану ғылымымызда болмаған тың құбылыс – тұңғыш оқу құралы, тұңғыш монография.
Әбсаттар Дербісәлиевтің тынымсыз ізденістерінің бір саласы – ұзақ уақыттар бойы түркі дүниесінің өзгеге белгілі болғанымен, өзімізіге белгісіз болып келген данышпандарын әлемге танытуға сіңірген өлшеусіз еңбегі дер едік. Оның айқын айғағы – атақты «Қазақ даласының жұлдыздары» еңбегі. Онда бір кездегі қазақ даласындағы ғылым мен білімнің, өркениеттің өрісі кеңдігін танытатын дала төсіндегі Отырар, Түркістан, Тараз т.б. қалаларды өзінің бүркеншік есіміне айналдырған ғалымдардың атын атап, түсін түстеп, олардың ұрпаққа аманат еткен жазба жәдігерлерінің сырын ашады.
Әсіресе, ғалымның түркінің ұлы даналары Әбунасыр әл-Фараби мен Мұхаммед Хайдар Дулатиді әлем жұртшылығына танытуға сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Екінші ұстаз атанған әл-Фарабидің сан-салалы ғылыми мұрасының ішінен «Өлең өнерінің қағидалары трактатын тауып, аударып, жариялауы – қазақ әдебиеттанушылары мәңгі бағалайтын игі істің бірі.
Ал енді, Әбсаттар Дербісәлиевтің орта ғасырлық ғұлама, мемлекет қайраткері, қолбасшы, тарихшы, ақын Мұхаммед Хайдар Дулатиді қазақ жұртымен қайта табыстырудағы еткен еңбегі – өз алдына бір бөлек сөз етерлік дүние. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» атты тарихи-көркем еңбегінің парсы тілінен ана тілімізге аударылуына, жарық көруіне тікелей басшылық жасаса, зерттелуіне ғылыми-танымдық зор үлес қосты.
Әбсаттар Бағысбайұлы өзінің ғылыми ізденісінің қай саласы болмасын оны үнемі дамытып, оған қайта оралып, бір кезде қол қысқалық, мүмкіндік жоқтықтан кейбір толықтырылмай кеткен тұстарға үнемі қайыра соғып, жетілдіріп отырады. Мәселен, 2009 жылы шыққан «Ислам жауһарлары мен жәдігерлері» атты еңбегінде осыдан 14 жыл бұрынғы «Қазақ даласынының жұлдыздарына» қайта оралып, ондағы Отырардан шыққан даналар санын 30-дан асырып, басқа қалалардан шыққан ғұламалар санын 50-ге жеткізеді. Жалпы ислам өркениетінің дамуына өлшеусіз еңбек сіңірген түркілік 250-ден астам даналардың атын атап, түсін түстейді. Олардың өздері мен еңбектері туралы зерттеулерді тұңғыш рет қағаз бетіне түсіріп, «тасқа басып» отырған қазақ ғылымының «өрге шапса – төске озған, ылдиға шапса – кешке озған» саңлақ ғалым – Әбсаттар Бағысбайұлы Дербісәлиев.
Иә, біздің Әбсаттар Бағысбайұлының ұстаздық пен ғалымдықтың биігіне көтерілер тұстан бергі өмір жолының алғашқы баспалдағынан өзіміз жақсы білер екі бағыты жайлы түйген ойларымыз осындай. Әрине, ол кісі бұл күнде ағарту саласына еңбек сіңірген санаткер, аса көрнекті қоғам қайраткері, бірақ біздің білетініміз осынау адам, азамат, тұлға ретінде жеткен атақ-даңқтары мен қызметтеріне Әбағаңды, ең алдымен, ұстаздыққа ұмтылыс, ғылымға деген құлшыныс сынды қос құштарлық жеткізгеніне еш күмән жоқ.
Өмірхан ӘБДИМАНҰЛЫ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
АЛМАТЫ
